Nazwa "de Chelly" jest hiszpańskim fonetycznym zapisem wyrazu "Tséyi", co oznacza "Skalny kanion" w języku Indian Navajo (oryginalna wymowa zbliżona do "T'Szeji" z wyraźnie oddzieloną zgłoską "T"- podwójne "l" w języku hiszpańskim jest wymawiane jak polskie "j"). Canyon de Chelly National Park, na którego terenie znajdują się kaniony: del Muerto (Kanion Śmierci), Monument, oraz de Chelly, położony jest w północno zachodniej części stanu Arizona niedaleko granicy ze stanem Nowy Meksyk, na terenie rezerwatu Indian Navajo. Pomimo, że sam park jest zarządzany przez National Park Service, cała okolica łącznie z terenem parku i kanionem de Chelly jest własnością Navajos (Zobacz mapę).
Canyon der Chelly Zdjęcie Mark Byzewski
Proces żłobienia kanionów zaczął się w erze Permu, prawie 200 milionów lat temu. Ich ściany zbudowane są z piaskowca koloru czerwonego, który zależnie od pory dnia przybiera różne odcienie, a ich wysokość waha się między 30 a 1,000 stóp. Nad kanionem de Chelly góruje 750-stopowa (229 m) podwójna iglica zwana Spider Rock (Pajęcza Skała), a w pobliżu znajdują się ruiny antycznego, indiańskiego domostwa zwanego "White House Ruins" (Ruiny Białego Domu). W kanionach znaleziono ślady działalności ludzkiej, datowanej na ponad 1,500 lat - ruiny domostw i rysunki naskalne. Kanion był zamieszkały przez Indian Anasazi i Navajo. Park zajmuje obszar 83,840 akrów (339.3 km2) i uzyskał status parku narodowego 1 kwietnia 1931 roku
W 1863 roku, podczas wojny domowej, miejsce to było świadkiem brutalnej kampanii przeciwko Navajos. Kanion służył Indianom jako forteca podczas walk z armią amerykańską. Walki były bardzo krwawe i zakończyły się, gdy Amerykanie zniszczyli pola kukurydzy, sady i domostwa Indian i zablokowali wyjścia na obu krańcach kanionu zmuszając wojowników i cała ludność znajdującą się w kanionie do poddania się. Prawie 8,000 tysięcy członków plemienia zostało zmuszonych do 300-milowego przemarszu do nowego rezerwatu znajdującego się w stanie Nowy Meksyk, gdzie byli traktowani jako jeńcy wojenni. Pozwolono im wrócić na swoje ziemie i do kanionu dopiero cztery lata później, w 1868 roku. Obecnie w bezpośrednim rejonie kanionu żyje około 80 indiańskich rodzin, w tym 40 rodzin na terenie samego parku.
Zwiedzając atrakcje na terenie rezerwatu trzeba pamiętać o lokalnych przepisach ustanowionych przez władze Navajo. Rezerwat jest położony na terenach federalnych, ale jest (formalnie) niezależnym organizmem państwowym z wlasną konstytucją, rządem, policją i prawem, do których trzeba się stosować tak samo jak w każdym innym kraju. Na terenach uznawanych przez turystów za miejsca do zwiedzania, żyją ludzie, dla których wiele obiektów ma całkiem inne znaczenie niż dla nie znającego indiańskich tradycji przybysza. Wiele obiektów i naturalnych formacji, które dla turysty są wspaniałym okazem geologicznym wartym sfotografowania, ma dla Indian znaczenie religijne, albo jest związane z tradycją lub zwyczajem. Niektóre obiekty są święte, albo odgrywają ważną rolę w różnych plemiennych obrzędach. Większość jest chroniona odpowiednimi przepisami prawa, obowiązującymi na terenie rezrwatu - państwa Navajo. Na terenie rezerwatu obowiązuje pełna prohibicja, niedozwolone jest więc nie tyklo spożywanie, ale również posiadanie jakiegokolwiek alkoholu. Dotyczy to równiez broni palnej. Najważniejszym miejscem, które koniecznie trzeba odwiedzić przed samodzielnym zwiedzaniem w rezerwacie jest Visitor Office, gdzie można otrzymać broszury i dokładne informacje.
(928) 674-5500 http://www.nps.gov/cach/index.htm
