Tonto National Monument to niewielki wydzielony obszar o statusie pomnika przyrody w północno-wschodniej części pustyni Sonora, na terenie większego obszaru Superstition Wilderness. National Monuments to obszary zarządzane przez rząd federalny, podobnie jak National Parks (parki narodowe), National Forests (lasy państwowe) i Wilderness Areas (obszary dzikie), z tą różnicą, że National Monuments mogą być wyznaczone na podstawie samej tylko decyzji prezydenta, bez konieczności zatwierdzania ustawy przez Kongres. Mogą to być pomniki przyrody, ruiny indiańskich osad jak Tonto Monumet, albo inne miejsca o szczególnym znaczeniu historycznym, pola bitew, cmentarze, itp. (Zobacz mapę).
Osada Indian Salado - Tonto Cliff Dwelling Zdjęcie: John Fowler
W wyniku postępującej degradacji wielu miejsc o znaczeniu historycznym, spowodowanej gwałtowną industrializacją (kopalnie, irygacja, linie kolejowe, itd.) i urbanizacją, stało się konieczne uchwalenie odpowiednich ustaw chroniących spuściznę kulturalną narodów żyjących tu przed przybyciem Europejczyków. Zatwierdzona w 1906 roku ustawa "Antiquities Act" obejmowała miejsca o znaczeniu archeologicznym i ruiny (antiquities), przeważnie prehistorycznych Indian i paleo-Indian półonocno-amerykańskich, oraz upoważniała prezydenta do wyznaczania "historycznych i prehistorycznych miejsc, struktur i obiektów o znaczeniu historycznym lub naukowym" jako pomniki narodowe.
Wydaje się, że z ustawy jasno wynika, iż chodziło o ochronę obiektów i struktur związanych z antycznymi kulturami (ruiny, itd.), ale użycie w tekście frazy "... i obiektów o znaczeniu (...) naukowym", pozwoliło prezydentowi Teodorowi Rooseveltowi uznać górę Devils Tower w Wyoming za pomnik narodowy zaledwie trzy miesiące po zatwierdzeniu ustawy. W tym samym roku 1906, Roosevelt uznał jeszcze kilka innych miejsc za pomniki narodowe, między innymi słynny Petrified Forest niedaleko Flagstaff, zamieniony później na park narodowy.
Tonto National Monument został utworzony specjalną decyzją prezydenta Roosevelta 21 października 1907 roku. Składa się z dwóch oddzielnych osad indiańskich mieszczących się w skalnych jaskiniach na znacznych wysokościach powyżej doliny Salt River. W XIII, XIV i XV wieku osady były zamieszkałe przez osiadłe plemię Salado zajmujące się głównie rolnictwem w żyznej dolinie średniej wielkości rzeki, która dzięki wyjątkowemu położeniu zapewniała wodę przez cały rok. Indianie Salado wytwarzali wysokiej jakości ceramikę odznaczającą się wyjątkowym pięknem i unikalnym wzornictwem, rzadko spotykanymi w prehistorycznej Ameryce. Wyrabiali też kunsztowne i piękne tkaniny cenione przez wiele plemion, z którymi prowadzili handel. Pokolenia Indian w okresie pomiędzy rokiem 600 n.e. a rokiem 1350 zbudowały tu cały, skomplikowany system irygacyjny zamieniający dolinę i wyżej położone tereny w żyzne obszary rolnicze.
Podobnie jak wiele osiadłych kultur Południowego Zachodu - Ute, Anasazi i wiele innych - Indianie Salado z nieznanych przyczyn opuścili nagle to miejsce. Współczesna nauka nie posiada żadnych informacji na temat ich losu. Nie wiadomo więc, czy mieszkańcy tych jaskiń przenieśli się po prostu gdzie indziej, zmieszali z innymi plemionami i zmienili tryb życia, wymarli z powodu nieznanych chorób, czy też zostali wymordowani przez inne plemiona, co działo się często w czasach przed-kolumbijskich. Pewną wskazówką może być fakt, że mniej więcej w XV wieku na tereny dzisiejszej Arizony, Nowego Meksyku i dalej na wschód, w kierunku Texasu, zaczęły zapuszczać się koczownicze plemiona z południa, przeważnie agresywne i wrogo nastawione do wszystkich innych plemion. Wśród niektórych koczowników powszechny był kanibalizm, nie tylko rytualny. Archeologowie do dziś znajdują wielką ilośc przedmiotów i obiektów codziennego użytku w Tonto Cliff Dwellings i w innych podobnych miejscach, co może świadczyć o wyraźnym pośpiechu, czy raczej ucieczce mieszkańców pieczar. Można sądzić, że niektóre plemiona przestały istnieć w pełni eksterminowane przez agresywnych przybyszów, ale inne opuszczały swoje odwieczne siedziby z lęku przed nimi, czego mogą dowodzić duże ilości pozostawionych przedmiotów. Wydaje się, że struktury mieszczące się w trudnodostępnych pieczarach były z natury osiedlami obronnymi, a ich mieszkańcy budowali je i przenosili się do nich w wyniku zagrożenia ze strony innych plemion. Na terenie Tonto Basin do dziś istnieje wiele ruin wiosek osiadłych plemion farmerskich, pochodzących z okresów wcześniejszych niż osiedla w pieczarach - można sądzić, że ich mieszkańcy czuli się jeszcze wtedy bezpiecznie. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają, że około roku 1250 cała dolina dzisiejszej Salt River była zamieszkana przez Indian blisko spokrewnionych z Indianami Hohokam, co udało się ustalić na podstawie ocalałej ceramiki, którą plemiona z okolic doliny Salt River wymianiali na towary z plemionami żyjącami nawet tak daleko jak Zatoka Kalifornijska w dzisiejszym Meksyku. Najnowsze badania wskazują również, że Indianie z okolic Arizony (a także dalej na wschód, aż do dzisiejszej Georgii) mogli mieć kontakt z państwem Majów na półwyspie Yukatan.
Niższa pieczara zawiera ruiny kamiennej, dwupiętrowej budowli składającej się z 19 pomieszczeń, w których mieszkało stale co najmniej kilkadziesiąt osób. Do ruin można wejść i obejrzeć je z bliska. Dziś wejście do pieczary prowadzi z asfaltowej ścieżki, ale w czasach kiedy była ona zamieszkała, można się było do niej dostać tylko po drabinach, wciąganych w razie niebezbieczeństwa do środka zabudowań. Druga pieczara znajduje się około półtora mili od Visitor Center i zawiera ruiny wielkiej dwupiętrowej struktury, złożonej z co najmniej 40 pomieszczeń, w których mogło stale mieszkać nawet kilkaset osób. Wyższa pieczara nie może być zwiedzana samodzielnie i każdej grupie zawsze towarzyszy ranger (wymagane są wcześniejsze rezerwacje). W Visitor Center można obejrzeć ciekawe ekspozycje na temat okolicy i zamieszkujących dolinę Indian.
Najbardziej widoczym rodzajem flory są tu kaktusy: przede wszystkim saguaro, ale również cholla i kilka innych. Cholla jest szczególnie zwodniczy, ponieważ ma piękny żółto-brunatny kolor i sprawia wrażenie miękkiego, takiego, do którego można się przytulić. Stąd jego nieoficjalna nazwa "teddy bear" - pluszowy miś. W rzeczywistości, kaktus cholla ma wstrętny zwyczaj oddzielania się całych wiązek ostrych igieł od pni w wyniku najlżejszego dotknięcia. Wyjmowanie z ciała igieł tego kaktusa, zakończonych ostrymi harpunami, jest wyjątkowo bolesne. Oprócz dwóch wymienionych, rosną tu też w wielkich ilościach jadalne kaktusy nazywane "prickly pears" (kłujące gruszki), kaktus beczkowaty kwitnący pięknymi białymi kwiatami od kwietnia do czerwca, juka i agawa, krzaki reosote, kaktusy ocotillo i palo verde i drzewa Mesquite. Każdego roku na wiosnę wzgórza pokrywa prawdziwa tęcza kwitnących pustynnych kwiatów i cala okolica wygląda jak dorodna łąka. W okolicy żyją też dwa gatunki jeleni, kozy, jeże, zające i króliki, kilka gatunków gryzoni, ponad tuzin różnego rodzaju jaszczurek i żab, cztery gatunki grzechotnika i super-jadowity arizoński wąż koralowy. Jest tu też kilkadziesiąt gatunków ptaków i nietoperze. Pustynia tętni życiem przez cały rok.
Przebywając na pustyni, zwłaszcza w takich miejscach jak Arizona, neleży zachować szczególną ostrożność. Wymieniony wcześniej wąż kotralowy to jeden z najbardziej jadowitych węży na kontynencie amerykańskim. Grzechotnik nie jest ani trochę mniej niebezpieczny, choć jego jad jest kilkakrotnie mniej zabójczy. Grzechotnik jest jednak o wiele bardziej wojowniczy i jeżeli ostrzega głośnym potrząsaniem ogona, to lepiej ustąpić mu z drogi. Nie należy schodzić z asfaltowych alejek w sandałach ani tym bardziej boso, a do oglądania kaktusów z bliska zalecamy stosowne ubranie: długie spodnie, kuszulę lub kurtkę z długimi rękawami, itd.
Monument jest czynny od 9:00 rano do 5:00 po południu, oprócz Bożego Narodzenia, 25 grudnia.
Wstęp do Tonto National Monument wynosi $3.00 od osoby powyżej 16 lat, młodzież i dzieci poniżej 16 bezpłatnie.
Tonto National Monument, 26260 N Az Hwy 188 #2, Roosevelt, AZ 85545
tel.: (928) 467-2241, fax: (928) 467-2225 http://www.nps.gov/tont/index.htm
